We have given detailed NCERT Deepakam Class 6 Sanskrit Book Solutions Chapter 11 पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि Textbook Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.
पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि Sanskrit Class 6 Chapter 11 Question Answer NCERT Solutions
Sanskrit Class 6 Chapter 11 Question Answer पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि
प्रश्न 1.
एतानि सर्वाणि सुभाषितानि उच्चैः पठन्तु स्मरन्तु लिखन्तु च।
उत्तराणि-
उपरोक्त सभी सुभाषित (श्लोक) उँचे स्वर में पढ़ें, याद करें और लिखें।
प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखन्तु।
(क) पृथिव्यां कति रत्नानि सन्ति? – ______________________
(ख) अयं निजः परो वा इति गणना केषां भवति? – ______________________
(ग) कार्याणि केन सिध्यन्ति? – ______________________
(घ) विद्या किं ददाति? – ______________________
(ङ) जननी जन्मभूमिश्च कस्मात् गरीयसी? – ______________________
(च) लङ्का कीदृशी आसीत्? – ______________________
उत्तराणि-
(क) त्रीणि
(ख) लघुचेतसाम्
(ग) उद्यमेन
(घ) विनयं
(ङ) स्वर्गाद्
(च) स्वर्णमयी।
प्रश्न 3.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् एकवाक्येन उत्तराणि लिखन्तु।
(क) पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि कानि सन्ति?
(ख) उदारचरितानां भावः कः भवति?
(ग) मृगाः स्वयमेव कस्य मुखे न प्रविशन्ति?
(घ) अभिवादनशीलस्य नित्यं कानि वर्धन्ते?
(ङ) मनुष्यः धनात् किम् आप्नोति?
(च) उत्पन्नेषु कार्येषु कीदृशं धनम् उपयोगाय न भवति?
उत्तराणि-
(क) पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि जलमन्नं सुभाषितम् सन्ति।
(ख) उदारचरितानां भाव: (वसुधैव) कुटुम्बकम् भवति।
(ग) मृगाः स्वयमेव सिंहस्य मुखे न प्रविशन्ति।
(घ) अभिवादनशीलस्य नित्यं चत्वारि वर्धन्ते आयुर्विद्या यशो वलम्।
(ङ) मनुष्यः धनात् धर्मम् आप्नोति।
(च) उत्पेन्नेषु कार्येषु परहस्तगतं धनम् उपयोगाय न भवति।
प्रश्न 4.
चित्रं दृष्ट्वा वाक्यानि रचयन्तु।
उत्तराणि-
(क) वृक्षः छायां यच्छति। छाया शीतला भवति। वयं छायायाम् विश्रामम् कुर्मः।
(ख) वृक्षः कर्गदं यच्छति। कर्गदाः उपयोगाय भवति। वयम् कर्गदेषु लिखामः।
(ग) वृक्षः काष्ठम् यच्छति। काष्ठम् ईधनाय भवति। भवन निर्माणे काष्ठस्य आवश्यकता भवति।
(घ) वृक्षः शुद्धं वायुं यच्छति। अनेन पर्यायवरणस्य शुद्धिः भवति शुद्धेन वायुका वयं स्वस्थाः भवामः।
(ङ) वृक्षः पुष्पाणि यच्छति। पुष्पाणि सुगन्धं प्रसारयन्ति। पुष्पाणां अर्चनं भवति।
प्रश्न 5.
अधोलिखितानां वाक्यानि पठित्वा ‘आम्’ अथवा ‘न’ इति लिखन्तु।
यथा- किं पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि सन्ति? आम्
(क) त्रीणि रत्नानि जलम् अन्नं पाषाणः च सन्ति? _______________________
(ख) किं धर्मेण सुखं प्राप्यते? _______________________
(ग) किं विद्या विनयं ददाति? _______________________
(घ) किम् अभिवादनशीलस्य विद्या वर्धते? _______________________
(ङ) किम् उद्यमेन कार्याणि नश्यन्ति? _______________________
(च) किं जन्मभूमि स्वर्गात् गरीयसी भवति? _______________________
उत्तराणि-
(क) न
(ख) आम्
(ग) आम्
(घ) आम्
(ङ) न
(च) आम्
प्रश्न 6.
चित्रे दर्शितस्य नाम लिङ्गं च निर्दिशन्तु।
उत्तराणि-
सिंह: – पुल्लिंग
फलम् – नपुंसकलिंग
महिला – स्त्रीलिंग
छाया – स्त्रीलिंग
पुस्तकानि – नपुंसकलिंग
प्रश्न 7.
वलयें पदानि विलिरन्य सुभाषितं पूरयन्तु।
उत्तराणि-
प्रश्न 8.
पट्टिकातः पदानि चित्वा निर्देशानुसारं पदानि लिखन्तु।
(क) प्रथमान्त-पुंलिङ्गपदानि सन्ति-
- उद्यमः
- ______________________
- ______________________
- ______________________
(ख) प्रथमान्त-स्त्रीलिङ्गपदानि सन्ति-
- वसुधा
- ______________________
- ______________________
- ______________________
(ग) प्रथमान्त-नपुंसकलिङ्गपदानि सन्ति-
- सहासम्
- ______________________
- ______________________
- ______________________
उत्तराणि-
(क) प्रथमान्त-पुंलिङ्गपदानि सन्ति-
- उद्यमः
- विनयः
- निज:
- पराक्रमः
(ख) प्रथमान्त-स्त्रीलिङ्गपदानि सन्ति-
- वसुधा
- जननी
- विद्या
- बुद्धिः
(ग) प्रथमान्त-नपुंसकलिङ्गपदानि सन्ति-
- साहसम्
- धैर्यम्
- मूलम्
- धनम्
प्रश्न 9.
पाठगतानि सुभाषितानि स्मृत्वा रिक्तस्थानानि पूरयन्तु।
(क) पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि ______________________ सुभाषितम्।
(ख) उदारचरितानां तु ______________________ कुटुम्बकं भवति।
(ग) उद्यमेन हि ______________________ सिद्ध्यन्ति।
(घ) अभिवादनशीलस्य वृद्धोपसेविनः ______________________ वर्धन्ते।
(ङ) उद्यमः ______________________ पराक्रम।
(च) विद्या ______________________ ददाति।
(छ) जननी जन्मभूमिश्च ______________________ गरीयसी भवति।
उत्तराणि-
(क) पृथिव्यां त्रीणि जलमन्नं सुभाषितानि।
(ख) उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकं भवति।
(ग) उद्यमेन हि कार्याणि सिद्ध्यन्ति।
(घ) अभिवादनशीलस्य वृद्धोपसेविनः चत्वारि तस्य वर्धन्ते।
(ङ) उद्यमः साहसं धैर्यं बुद्धिः शक्तिः पराक्रमः।
(च) विद्या विनयं ददाति।
(छ) जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी भवति।
प्रश्न 10.
चित्राणि दृष्ट्वा उचितान् श्लोकांशान् लिखन्तु।
उत्तराणि-
(क) उद्यमेन हि सिद्धयन्ति कार्याणि।
(ख) पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि जलम् अन्नम सुभाषितम्।
(ग) जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी।
(घ) पात्रत्वाद धनम् आप्नोति।
(ङ) उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम्।
पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि Class 6 Summary Notes Sanskrit Chapter 11
चित्राधारितं गद्यांश-1 (NCERT पृष्ठ संख्या 118)
सन्दर्भ- प्रस्तुत चित्राधारित गद्यांश हमारी पाठ्य पुस्तक ‘दीपकम्’ के एकादशः पाठः ‘पृथिव्यांत्रीणि रत्नानि’ से उद्धृत किया गया है।
प्रसंग- इसमें सुभाषित सुन्दर वचन होते हैं, हमें अच्छा कार्य करने की प्रेरणा देते हैं। ऐसे प्रेरणा दायक श्लोकों के विषय में यहाँ शिक्षक छात्र/ छात्राओं को समझा रहे हैं।
अर्थ- विद्यार्थियों! देखिए आज मेरे हाथ में स्फोरक पत्र हैं। श्रीमन्! (महोदय) स्फोरक पत्र में क्या है? छात्र / छात्राओं ये स्फोरक पत्र दीवार पर लगाइए। इसके बाद स्वयं ही देखिए। महोदय! स्फोरक पत्र पर तो सुन्दर चित्र हैं। श्लोक भी हैं। सच! ये अच्छे श्लोक हैं। सुन्दर वचन ही अच्छे होते हैं। ये हमारे लिए अच्छे काम करने के लिए प्रेरणा देते हैं।
पद्यांश-1 (NCERT पृष्ठ संख्या 119)
पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि जलमन्नं सुभाषितम्।
मूढैः पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञा विधीयते।।
पदच्छेदः- पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि जलम् अन्नम् सुभाषितं मूढैः पाषाण-खण्डेषु रत्न-संज्ञा विधीयते।
अन्वयः- पृथिव्यां जलम् अन्नं सुभाषितम् (इति) त्रीणि रत्नानि (सन्ति) मूढैः पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञा विधीयते।
भावार्थ- पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि सन्ति। तानि रत्नानि जलम् अन्नं सुभाषितं च भवन्ति। किन्तु मूर्खजनाः तु पाषाणखण्डान् रत्नानि इति वदन्ति।
सन्दर्भ- पूर्ववत्।
प्रसंग- प्रस्तुत श्लोक में पृथ्वी पर विद्यमान तीन रत्नों (जल, अन्न, सुन्दर वचन) के विषय में बताया गया है।
अर्थ- पृथ्वी पर तीन रत्न हैं, जल, अन्न और सुन्दर वचन। मूर्खो के द्वारा पत्थर के टुकड़ों को रत्नों का नाम दिया जाता है। अर्थात् पृथ्वी पर तीन रत्न हैं। उन रत्नों में जल, अन्न और सुन्दर वचन होते हैं। किन्तु (अल्प बुद्धि वाले) मूर्ख मनुष्यों के द्वारा तो पत्थर के टुकड़ों को रत्न इस प्रकार बोला जाता है।
पद्यांश-2 (NCERT पृष्ठ संख्या 119)
अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम्।
उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम्।।
पदच्छेदः- अयं निजः परः वा इति गणना लघुचेतसाम् उदारचरिताना तु वसुधा एव कुटुम्बकम्।
अन्वयः- अयं निजः परः वा इति गणना लघुचेतसां (जनानां भवति)। उदारचरितानां (जनानां) तु वसुधा एव कुटुम्बकम् (भवति)।
भावार्थ- एषः स्वजनः अस्ति, एषः च परः जनः अस्ति इति एतादृशं चिन्तनं तु सङ्कुचित भावयुक्तानां जनानां भवति। येषाम् उदारस्वभावः अस्ति तेषां कृते तु सम्पूर्णा पृथ्वी एव परिवारः भवति।
सन्दर्भ- पूर्ववत्।
प्रसंग- यहाँ तुच्छ बुद्धि वाले एवं उदारचरित्र वाले मनुष्यों के विषय में बताया गया है।
अर्थ- यह अपना है या पराया है, इसकी गिनती तो तुच्छ बुद्धि वाले मनुष्य ही किया करते हैं। उदारचरित्र वालों के लिए तो यह पृथ्वी ही परिवार के समान हैं। भाव यह है कि यह अपना मनुष्य है, और यह पराया मनुष्य है ऐसा चिन्तन तो संकुचित भाव युक्त मनुष्यों का ही होता है। जिनका उदार स्वाभाव है, उनके लिए तो सम्पूर्ण पृथ्वी ही परिवार के समान होती है।
पद्यांश-3 (NCERT पृष्ठ संख्या 120)
उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः।
न हि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखे मृगाः।।
पदच्छेदः- उद्यमेन हि सिद्ध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः न हि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखे मृगाः।
अन्वयः- कार्याणि उद्यमेन हि सिद्ध्यन्ति मनोरथैः न (सिद्ध्यन्ति)। (यथा) मृगा: (स्वयं) सुप्तस्य सिंहस्य मुखे न प्रविशन्ति।
भावार्थ- वयं यानि कार्याणि कुर्मः तानि केवलम् इच्छया न सिद्ध्यन्ति। कार्यस्य सिद्ध्यर्थं परिश्रमः तु आवश्यकः एव सिंह यद्यपि शक्तिमान् भवति तथापि आहारस्य कृते सः अपि परिश्रमं करोति। सुप्तस्य सिंहस्य मुखे मृगाः स्वयम् एव न प्रविशन्ति।
सन्दर्भ- पूर्ववत्।
प्रसंग- प्रस्तुत श्लोक में परिश्रम का महत्त्व वर्णित किया गया है।
अर्थ- निश्चय ही परिश्रम से ही काम सफल होते हैं, मन में सोच लेने मात्र से नहीं। सोते हुए शेर के मुख से हिरन स्वयं प्रवेश नहीं करते अर्थात् शिकार के लिए उसे परिश्रम करना ही पड़ता है। भाव यह है कि हम जितने भी काम करते हैं वे केवल इच्छामात्र से ही सफल नहीं होते हैं। कार्य की सफलता के लिए परिश्रम तो आवश्यक है। शेर यद्यपि शक्तिशाली होता है फिर भी भोजन के लिए वह मेहनत करता है। सोते हुए शेर के मुँह में हिरन स्वयं ही प्रवेश नहीं करते हैं।
पद्यांश-4 (NCERT पृष्ठ संख्या 120)
अभिवादनशीलस्य नित्यं वृद्धोपसेविनः।
चत्वारि तस्य वर्धन्ते आयुर्विद्या यशो बलम्।।
पदच्छेदः- अभिवादनशीलस्य नित्यं वृद्धोपसेविनः चत्वारि तस्य वर्धन्ते आयुः विद्या यशः बलम्।
अन्वयः- तस्य नित्यम् अभिवादनशीलस्य वृद्धोपसेविनः आयुः विद्या यशः बलम् (च इति) चत्वारि वर्धन्ते।
भावार्थ- यः जनः सर्वदा वृद्धानां ज्येष्ठानां च सेवां सम्मानं च करोति, तथा च यः तान् सविनयं प्रणमति, तस्य जनस्य आयुः विद्या यशः बलं च वर्धन्ते।
सन्दर्भ- पूर्ववत्।
प्रसंग- इस श्लोक में अपने से बड़ों का अभिवादन करना बताया गया है।
अर्थ- दिन-प्रतिदिन अर्थात् रोज बड़ो को प्रणाम करने वाले एवं बूढ़ों की सेवा करने वालों की चार चीजें बढ़ती हैं, आयु (उम्र), विद्या (ज्ञान) यश (कीर्ति) और बल। भाव यह है कि जो मनुष्य हमेशा बुजुर्गों और बड़ों की सेवा और सम्मान करता है, और जो उनको नम्रता पूर्वक प्रणाम करता है, उस मनुष्य की आयु, विद्या, यश और बल, वृद्धि को प्राप्त होते हैं।
पद्यांश-5 (NCERT पृष्ठ संख्या 121)
उद्यमः सहासं धैर्य बुद्धिः शक्तिः पराक्रमः।
षडेते यत्र वर्तन्ते तत्र देवः सहायकृत्।।
पदच्छेदः- उद्यमः साहसं धैर्यं बुद्धिः शक्तिः पराक्रमः षड् एते यत्र वर्तन्ते तत्र देवाः सहायकृत्।
अन्वयः- यत्र उद्यमः साहसं धैर्यं बुद्धिः शक्तिः पराक्रमः च एते षड् वर्तन्ते तत्र देवः सहायकृत् (भवति)।
भावार्थ- यः जनः परिश्रमं करोति, साहसं करोति, धैर्यं धरति, बुद्धिः प्रयोगं करोति, बलशाली वर्तते, पराक्रमी च वर्तते, तस्य कार्ये परमेश्वर: अपि सहायतां करोति।
सन्दर्भ- पूर्ववत्।
प्रसंग- प्रस्तुत श्लोक में मनुष्य के गुणों के विषय में बताया गया है।
अर्थ- जहाँ (जिस मनुष्य में) उद्यम अर्थात् परिश्रम, साहस, धैर्य, बुद्धि, शक्ति और पराक्रम ये छ: (गुण) हैं, वहाँ देवता उनकी सहायता करते हैं। भाव यह है कि जो मनुष्य परिश्रम करता है, साहस (हिम्मत) करता है, धीरज धारण करता है, बुद्धि का प्रयोग करता है, बलशाली है और पराक्रमी है, उसके काम में परमेश्वर भी सहायता करता है।
पद्यांश-6 (NCERT पृष्ठ संख्या 121)
विद्या ददाति विनयं विनयाद्याति पात्रताम्।
पात्रत्वाद्धनमाप्नोति धनाद्धर्मं ततः सुखम्।।
पदच्छेदः- विद्या ददाति विनयं विनयात् याति पात्रतां पात्रत्वात् धनम् आप्नोति धनात् धर्ममृ ततः सुखम्।
अन्वयः- विद्या विनयं ददाति (मनुष्य) विनयात् पात्रतां याति पात्रत्वात् धनम् आप्नोति, धनात् धर्मं ततः सुखम् (च आप्नोति)।
भावार्थ- विद्या विनयं ददाति विनयकारणेन जनः योग्यतां प्राप्नोति, योग्यः जनः सरलतया धनम् अर्जयति, धनेन धर्मम् आचरति, धर्मस्य आचरणेन जनः सुख प्राप्नोति, अत: विद्या अवश्यमेव सुखं ददाति।
सन्दर्भ- पूर्ववत्।
प्रसंग- यहाँ विद्या के विषय में बताया गया है।
अर्थ- विद्या नम्रता देती है, (मनुष्य) नम्रता से पात्रता अर्थात् योग्यता आती है, योग्यता से धन प्राप्त होता है, धन से धर्म और उससे (धर्म) सुख प्राप्त होता है। भाव यह है कि विद्या नम्रता देती है, नम्रता के कारण ही मनुष्य योग्यता प्राप्त करता है। योग्य मनुष्य ही सरलता से धन अर्जित करता है। धन से धर्म का आचरण करता है, धर्म के आचरण से मनुष्य सुख प्राप्त करता है, इसलिए विद्या अवश्य ही सुख प्रदान करती है।
पद्यांश-7 (NCERT पृष्ठ संख्या 122)
अपि स्वर्णमयी लङ्का न मे लक्ष्मण रोचते
जननी जन्मभूमिः च स्वर्गात् अपि गरीयसी।।
पदच्छेदः- अपि स्वर्णमयी लङ्का न मे लक्ष्मण रोचते जननी जन्मभूमिः च स्वर्गात् अपि गरीयसी।
अन्वयः- हे लक्ष्मण! स्वर्णमयी अपि लङ्का मे (मह्यं) न रोचते। यतो हि जननी जन्मभूमिः च स्वर्गात् अपि गरीयसी (भवति)।
भावार्थ- श्रीरामः लक्ष्मणं कथयति यत् हे लक्ष्मण! यद्यपि लङ्का स्वर्णमयी अस्ति तथापि लङ्कायां निवासः न मह्यं रोचते, यतः जननी जन्मभूमिः च इति द्वयं स्वर्गात् अपि श्रेष्ठम् अस्ति। अत: मातृभूमौ निवास: उचितः।
सन्दर्भ- पूर्ववत्।
प्रसंग- यहाँ मातृभूमि को स्वर्ग से भी बढ़कर बताया गया है।
अर्थ- हे लक्ष्मण! सोने से युक्त लंका भी मुझे अच्छी नहीं लगती है, क्योंकि मातृभूमि और माता स्वर्ग से भी बड़ी होती है। भाव यह है कि यहाँ श्रीराम लक्ष्मण से कहते हैं कि यद्यपि लंका सोने से मढ़ी हुयी है, फि भी लंका में निवास करना मुझे अच्छा नहीं लगता है, क्योंकि माता और मातृभूमि ये दोनों स्वर्ग से भी श्रेष्ठ हैं, इसलिए मातृभूमि पर रहना सही है।
पद्यांश-8 (NCERT पृष्ठ संख्या 122)
पुस्तकस्था तु या विद्या परहस्तगतं धनम्।
कार्यकाले समुत्पन्ने न सा विद्या न तद्धनम्।।
पदच्छेदः- पुस्तकस्था तु या विद्या परहस्तगतं धनम् कार्यकाले समुत्पन्ने न सा विद्या न तद् धनम्।
अन्वयः- पुस्तकस्था तु या विद्या (अस्ति), परहस्तगतं (च यद्) धनम् (अस्ति), (तद् उभयम् अपि) कार्यकाले समुत्पन्ने (सति) – न सा वि न (च) तद्धनम् (स्वस्य उपयोगाय भवति)।
भावार्थ- कस्यचित् समीपे अनेकानि पुस्तकानि सन्ति किन्तु यदि तानि न कदापि पठितानि तर्हि पुस्तके लिखितं ज्ञानं समागते अवसरे सहायकं न भवति, अपितु बुद्धिस्था विद्या एव कार्यं साधयति। एवमेव अन्येभ्यः प्रदत्तं धनम् अपि समागते अवसरे सहायकं न भवति, स्वहस्ते यत् धनं भवति तदेव धनं कार्यं साधयति इति।
सन्दर्भ- पूर्ववत्।
प्रसंग- प्रस्तुत श्लोक में पुस्तक में रखी विद्या एवं पराए हाथ में गए हुए धन के विषय में बताया गया है।
अर्थ- पुस्तक (किताब) में रखी हुयी विद्या और पराए हाथ में गया धन समय आने पर न वह विद्या काम आती है और न ही वह धन (काम आता है)। भाव यह है कि किसी के पास बहुत-सी पुस्तकें हैं किन्तु यदि (उन्होंने) उनमें से कभी भी पढ़ी नहीं हैं, तो किताब में लिखा हुआ ज्ञान समय आने पर सहायक नहीं होता अपितु बुद्धि में रखी हुयी विद्या ही कार्य को सरल कर देती है। इसी प्रकार ही दूसरों को दिया गया धन भी काम पड़ने पर सहायक नहीं होता है। अपने हाथ में जो धन होता है वही पैसा काम को आसानी (सरलता) से कर देता है।
वयं शब्दार्थान् जानीमः
उत्तराणि-
छात्र / छात्राएँ स्वयं शब्दों के अर्थों को समझें, पढ़ें एवं मातृभाषा में लिखें।
पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि पाठ का सारांश
प्रस्तुत पाठ में सुभाषितों (सुन्दर वचन उक्ति) का संग्रह है। ये सुभाषित अनेक ग्रन्थों से जैसे- चाणक्य नीति, मनुस्मृति, पञ्चतन्त्रम्, हितोपदेश, रामायणम् आदि से संकलित किए गए हैं। यहाँ श्लोक रूप से पृथ्वी पर विद्यमान तीन रत्न जल, अन्न एवं सुभाषित, तुच्छ बुद्धि एवं उदार चरित वाले का स्वभाव, परिश्रम एवं आलस्य में अन्तर अपने से बड़ों एवं बूढ़ों की सेवा करना, मनुष्य के छः गुण उद्यम, साहस, धैर्य, बुद्धि, शक्ति, पराक्रम, विद्या का महत्त्व, मृतभूमि एवं माता की श्रेष्ठता एवं पुस्तकीय ज्ञान व दूसरों को दिया गया धन निकृष्ट है आदि ज्ञान वर्धक एवं नीतिपरक श्लोकों का वर्णन किया गया है। कवियों के सुन्दर वचन सुभाषित कहे जाते हैं। जीवन के मार्ग में मार्ग के भोजन की तरह सुभाषित मनुष्यों का उपकार करता है। विषमता से मुक्त इस संसार में जब कभी मनुष्य संकट से युक्त और किंकर्तव्यविमूढ़ होता है तो इन अवस्थाओं में सुभाषित ही सन्मार्ग दिखाते हैं। यहाँ लट् लकार एवं पुल्लिंग, स्त्रीलिंग एवं नपुंसकलिंग का प्रयोग किया गया है।
शब्दार्थाः
- पृथिव्याम् = पृथ्वी पर।
- त्रीणि रत्नानि = तीन रत्न।
- मूढैढ = मूर्खो के द्वारा।
- पाषाण खण्डेषु = पत्थर के टुकड़ों में।
- रत्न संज्ञा = रत्न का नाम।
- विधीयते = किया जाता है।
- सुभाषितानि = सुन्दर वचन।
- उत्तम कार्यार्थं = श्रेष्ठ कार्य के लिए।
- यच्छन्ति = देते हैं।
- पठाम = पढ़ते हैं।
- निजः = अपना।
- परः = पराया।
- वसुधैव = पृथ्वी ही।
- कुटुम्बकम् = परिवार।
- उदार चरितानां = उदार स्वभाव वाले।
- गणना = गिनती।
- उद्यमेन = परिश्रम से।
- सिद्धयन्ति = सफल होते हैं।
- मनोरथैः = मन में सोचने मात्र से नहीं।
- सुप्तस्य = सोए हुए के।
- मृगाः = हिरन।
- मुखे = मुँह में।
- चत्वारि = चार।
- वर्धन्ते = बढ़ते हैं।
- अभिवादन शीलस्य = बड़ों की सेवा करने वालों की।
- नित्यं = प्रतिदिन।
- वृद्धोपसेविनः = बड़ों की सेवा करने वालों की।
- यश = कीर्ति।
- विनयं = नम्रता।
- पात्रत्वाद् = योग्यता से।
- आप्नोति = प्राप्त होता है।
- सोचते = अच्छा लगता है।
- स्वर्गादपि = स्वर्ग से भी।
- गरीयसी = बड़ी।
- स्वर्गमयी = सोने से युक्त।
- जन्मभूमि = मातृभूमि।
- जननी = माता।
- में = मुझे।
- परहस्तगतं = दूसरों के हाथ में गया धन।
- कार्यकाले समुत्पन्ने (सति) = कार्य उत्पन्न होने पर।
- पुस्तक स्था = पुस्तक में रखी हुयी।