We are offering NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book विशेष्य-विशेषण-बोधनम् Questions and Answers can be used by students as a reference during their preparation.
Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions विशेष्य-विशेषण-बोधनम्
प्रश्न 1.
विशेषणपदम् किं भवति?
(विशेषण क्या होता है?)
उत्तर:
यत् पदम् कस्यापि अन्यस्य पदस्य विशेषतां वदति, तत् पदं विशेषणपदं भवति ।
(जो पद किसी दूसरे पद की विशेषता बतलाता है वह विशेषण-पद कहलाता है।)
उदाहरणम्-कृष्णः मृगः। अत्र कृष्णः विशेषणपदम् अस्ति।
(कृष्णः मृगः-यहाँ कृष्णः विशेषण पद है।)
प्रश्न 2.
विशेष्यपदं किं भवति?
(विशेष्य पद क्या होता है?)
उत्तर:
विशेषणपदं यस्य पदस्य विशेषतां वदति तत् पदं विशेष्यपदं भवति।
(विशेषण जिस पद की विशेषता कहता है उसे विशेष्य पद कहते हैं।)
उदाहरणम्-कृष्णः मृगः। अत्र ‘कृष्णः’ पदम् मृगस्य विशेषतां वदति, अतः मृगः विशेष्यपदम् अस्ति।
(कृष्णः मृगः (काला हिरन) में ‘कृष्णः’ पद ‘मृगः’ पद की विशेषता को बताता है। अतः कृष्णः विशेषण पद है और मृगः विशेष्य पद है।)
प्रयोगः-
वचनस्य, लिङ्गस्य, विभक्तेश्च दृष्ट्या विशेषणपदानि विशेष्यपदानि अनुवर्तन्ते।
(वचन, लिङ्ग और विभक्ति की दृष्टि से विशेषण विशेष्य पदों का अनुसरण करते हैं।)
उदाहरणम्-नीलः अश्वः, कृष्णा गौः, पीतम् पुष्पम्, नीलाः पर्वताः, प्रियाः लताः, प्रियाणि मित्राणि, शुभस्य वचनस्य, निर्मलात् शिखरात्, प्रियेभ्यः मित्रेभ्यः।
पदम् किं भवति?
(पद क्या होता है?)
उत्तर:
सुप्-तिङन्तम् पदम् भवति।
सुप् (अर्थात् कारकविभक्तियों के प्रत्यय) जिन शब्दों के अन्त में लग जाएँ अथवा तिङ् (अर्थात् क्रियापद बनाने के लिए धातु के साथ लगने वाले प्रत्यय) जिन शब्दों के अन्त में हों, वे शब्द पद कहलाते हैं। जैसे-देवाः, गच्छन्ति आदयः। देवः, देवौ, देवाः सुबन्तपद हैं तथा गच्छति, गच्छतः, गच्छन्ति तिङन्तपद हैं।
अभ्यासः
प्रश्न 1.
अधोलिखितेषु विशेषणपदानि अवचित्य लिखत
(निम्नलिखित में से विशेषण पदों को चुनकर लिखो)
उत्तर:
तीव्रः। अश्वः। बधिरः। निर्धनः। वीरौ। मानवाः। देवाः। खगाः। मधुराणि।
प्रश्न 2.
अधोलिखितेषु पदानि अवचित्य लिखत
(निम्नलिखित में से पदों को चुनकर लिखो)
उत्तर:
गम्। वद्। हस्। गच्छति। रामः। देवाः।
बहुविकल्पीयप्रश्नाः
अधोलिखितेषु विकल्पेषु समुचितम् उत्तरं चित्वा लिखत (निम्नलिखित विकल्पों में से उचित उत्तर चुनकर लिखें।
(After choosing the proper answer among the following, rewrite it.)
प्रश्न 1.
विशेषणपदम् अवचित्य लिखत।
(क) मधुरम्
(ख) गौः
(ग) अश्वः
(घ) पुष्पम्।
उत्तर:
(क) मधुरम्
प्रश्न 2.
विशेष्यपदम् अवचित्य लिखत।
(क) पीतम्
(ख) अश्वः
(ग) नीलम्
(घ) कृष्णा।
उत्तर:
(ख) अश्वः
प्रश्न 3.
विशेषणपदम् अवचित्य लिखत।
(क) वचनम्
(ख) मित्रः
(ग) कृष्णः
(घ) पर्वतः।
उत्तर:
(ग) कृष्णः
प्रश्न 4.
विशेषणपदम् अवचित्य लिखत।
(क) काकः
(ख) मृगः
(ग) हंसः
(घ) निर्मलः।
उत्तर:
(घ) निर्मलः।
प्रश्न 5.
विशेषणपदम् अवचित्य लिखत।
(क) शुभम्
(ख) पुष्पम्
(ग) मित्रम्
(घ) लता।
उत्तर:
(क) शुभम्
प्रश्न 6.
विशेष्यपदम् अवचित्य लिखत।।
(क) पीतम्
(ख) मित्रम्
(ग) निर्मलम्
(घ) नीलः।
उत्तर:
(ख) मित्रम्
प्रश्न 7.
विशेष्यपदम् अवचित्य लिखत।
(क) उत्तुंगः
(ख) लघुः
(ग) गौः
(घ) गुरुः।
उत्तर:
(ग) गौः
प्रश्न 8.
विशेष्यपदम् अवचित्य लिखत।
(क) विशालः
(ख) निम्नः
(ग) मधुर:
(घ) लता।
उत्तर:
(घ) लता।
प्रश्न 9.
विशेषणपदं लिखत।
(क) पीतम्
(ख) मित्रम्
(ग) अश्वः
(घ) पुष्पम्।
उत्तर:
(क) पीतम्
प्रश्न 10.
विशेष्यपदं लिखत।
(क) पत्रम्
(ख) निर्मलः
(ग) नीलः
(घ) गौः।
उत्तर:
(घ) गौः।
प्रश्न 11.
विशेषणपदं लिखत।
(क) काकः
(ख) पिकः
(ग) विशाल:
(घ) लता।
उत्तर:
(ग) विशाल:
प्रश्न 12.
विशेष्यपदं लिखत।
(क) पीतः
(ख) कृष्णः
(ग) शुभम्
(घ) पत्रम्।
उत्तर:
(घ) पत्रम्।
प्रश्न 13.
विशेषणपदं लिखत।
(क) लघुः
(ख) शिशुः
(ग) लता
(घ) पुष्पम्।
उत्तर:
(क) लघुः