We are offering NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Grammar Book सर्वनाम Questions and Answers can be used by students as a reference during their preparation.
Sanskrit Vyakaran Class 7 Solutions सर्वनाम
संज्ञा के स्थान पर प्रयुक्त होने वाले शब्द सर्वनाम होते हैं। जैसे-सौम्या गच्छति-यहाँ सौम्या के स्थान पर ‘सा’ अर्थात् सा गच्छति।
धावकौ धावतः → तौ धावतः।
पत्राणि पतन्ति → तानि पतन्ति।
पुरुषः (Person)-वक्ता, श्रोता आदि की दृष्टि से पुरुष के तीन भेद होते हैं।
(क) प्रथम-पुरुषः
जिसके विषय में बात की जाए उसे प्रथम पुरुष कहते हैं। जैसे
(i) सः शोभनः छात्रः अस्ति। यहाँ ‘सः’ प्रथम पुरुष, पुंल्लिङ्ग एकवचन है।
(ii) सा उत्तमा ललना अस्ति। यहाँ ‘सा’ प्रथम पुरुष, स्त्रीलिङ्ग एकवचन है।
(iii) तत् सुन्दरम् उद्यानम् अस्ति। यहाँ तत् प्रथम पुरुष नपुंसकलिङ्ग एकवचन है।
तत् (पुंल्लिङ्ग)
सः मृगः धावति। तौ मृगौ धावतः। ते मृगाः धावन्ति।
तत् (स्त्रीलिङ्ग)
सा अजा चरति। ते अजे चरतः। ताः अजाः चरन्ति।
तत् (नपुंसकलिङ्ग)
तत् फलम् पतति। ते फले पततः। तानि पत्राणि पतन्ति।
(ख) मध्यम पुरुषः
जिससे बात की जाए वह मध्यम पुरुष कहलाता है। इसके अंतर्गत ‘युष्मद्’ के रूप चलते हैं। जैसे-त्वम्, युवाम्, यूयम्।
त्वम् पुस्तकम् पठसि। युवाम् पठथः। यूयम् पठथ। त्वम् बालकः असि। युवाम् बालकौ स्थः। यूयम् बालकाः स्थ।
नोट-भवान् एवं भवती (आप) के रूपों के साथ प्रथम-पुरुष की क्रिया का प्रयोग होता है। जैसे
(i) भवान् कुत्र गच्छति?
(ii) भवान् योग्यः शिक्षकः अस्ति।
(iii) भवती देवालयं गच्छति।
(iv) भवती योग्या शिक्षिका अस्ति।
(ग) उत्तम पुरुषः
जो बात कहता है वह उत्तम पुरुष कहलाता है। इसमें ‘अस्मद्’ शब्द के रूप आते हैं।
जैसे-अहम् पश्यामि। आवाम् पश्यावः। वयम् पश्यामः।
अहम् छात्रः अस्मि। आवाम् छात्रौ स्वः। वयम् छात्राः स्मः।
सर्वनाम शब्द रूपाणि
इदम् ( यह), पुंल्लिङ्ग
अभ्यासः
प्रश्न 1.
अधोलिखित वाक्यों में कोष्ठक से उचित शब्द चुनकर वाक्य पूर्ति कीजिए
[तान्, तस्मै, तस्मात्, तम्, तेन]
1. बालकाय पुस्तकम् यच्छ।
2. भवनात् महिला आगच्छति।
3. शिक्षिका – छात्रान् पाठयति।
4. वैभवः – बालकेन सह क्रीडति।
5. अध्यापकः – शिष्यम् प्रश्नं पृच्छति।
उत्तर:
1. तस्मै
2. तस्मात्
3. तान्
4. तेन
5. तम्
प्रश्न 2.
मञ्जूषा से उचित सर्वनाम-पद चुनकर प्रश्न निर्माण कीजिए
[के, कस्मात्, केषु, केषाम्, केभ्यः]
1. प्राचार्यः छात्रेभ्यः पारितोषिकानि यच्छति।
2. गङ्गा हिमालयात् निर्गच्छति।
3. ऋषीणाम् देशः भारतम्।
4. वने मुनयः वसन्ति।
5. वृक्षेषु फलानि सन्ति।
उत्तर:
1. केभ्यः
2. कस्मात्
3. केषाम्
4. के
5. केषु
प्रश्न 3.
उचित पदों से रिक्त-पूर्ति कीजिए
1………… नर्तकाः सन्ति। (एषः, एतौ, एते)
2. ………………. पुष्पाणि सुन्दराणि सन्ति। (एतत्, एते, एतानि)
3. ……………. गायिकाः गीतम् गायन्ति। (सा, ताः, ते)
4. ………….. क्रीडकौ उद्याने कन्दुकेन क्रीडतः। (तो, ते, सः)
5. …………. धावकाः तीव्रः धावन्ति। (ते, तौ, सः)
6. …………….. भूपेन सह मैत्री कुरु। (अनया, अनेन, अयम्)
7. ………. बालकम् मा ताडय। (इमम्, इमाम्, इदम्)
8. ………… मित्रस्य दर्शनम् सुखदम् अस्ति। (तस्याः , तस्य, तानि)
9. …….. श्रीगुरवे नमः। (तस्यै, तस्य, तस्मै)
10. ………… फले मधुरे स्तः। (इमौ, इदम्, इमे)
उत्तर:
1. एते
2. एतानि
3. ताः
4. तो
5. ते
6. अनेन
7. इमम्
8. तस्य
9. तस्मै
प्रश्न 4.
कोष्ठक में दिए सर्वनाम-शब्दों के उचित रूपों द्वारा रिक्तपूर्ति कीजिए
1. ……… चित्रं मनोहरं वर्तते। (इदम्)
2. …………. बालकौ फलानि खादतः। (तत्)
3. ……….. मित्रेण सह वार्ता कुरु। (इदम्)
4. पुस्तकम् यच्छ। (अस्मद्)
5. ………….. जनकः अत्र आगच्छति। (युष्मद्)
6. ………. कुतः आयाति। (भवत्)
7. कोपलः ……… सह पठति। (अस्मद्)
8. वैभवः …………… भ्राता अस्ति। (अस्मद्)
9. ………. मोदकम् रोचते। (युष्मद्)
10. ………. माता प्रिया अस्ति। (युष्मद्)
उत्तर:
1. इदम्
2. तौ
3. अनेन
4. मह्यम्
5. तव
6. भवान्
7. अस्माभिः/मया
8. मम
9. तुभ्यं
10. तव